تبریزمن – علی آقایاری: همزمان با انقلاب کبیر فرانسه به سردمداری ناپلئون بناپارت که اروپا را وارد مراحل نوینی از مناسبات سیاسی کرد، در ایران نیز سلسله نوپدید قاجار به حکومت رسیده بود. ایران تحت تاثیر این فرایند وارد تاریخ سیاسی جدید شد که مهم‌ترین ویژگی آن پیدایش طیف جدید اروپا دیده‌ای بود که وابستگان آن با آگاهی از ساختار سیاسی و اجتماعی نوین جهان بر آن بودند تا واپس‌گرایی و عقب‌ماندگی ایران را چاره‌جویی کنند.
دولتمردانی همچون قائم مقام فراهانی، امیر کبیر، میرزاحسین‌خان سپهسالار و امین‌الدوله، روحانیونی همچون سیدجمال‌الدین اسدآبادی و بعدها نایینی شامل این طیف جدید می شدند. گروه دیگری مانند میرزاملکم‌خان، طالبوف تبریزی، میرزا فتحعلی آخوندزاده، میرزا آقاخان کرمانی، مستشارالدوله و دیگرانی بودند که گاه مستقل عمل می‌کردند و گاه کم و بیش از سوی دولت یا روحانیت حمایت می‌شدند و افکار نوخواهانه خود را در میان مردم و توده مطرح می‌نمودند.
نوشتن مهم‌ترین ابزار در دست این طیف نو بود و پدیده اصلی نوشتن در آخرین ربع قرن نوزدهم روزنامه بود. روزنامه به عنوان یک وسیله ارتباط جمعی با تغییرات اجتماعی و تحولاتی که در ایران بوجود آمد، همراه شد و با انتقال قدرت روزنامه‌نگاری به دست طیف تحول‌خواه و نوگرا مبارزه با استبداد وارد فاز جدیدی شد که با تکان دادن حکومت کهنه و فاسد قاجار سرانجام به نهضت مشروطه منتهی گشت.
ایران در آستانه نهضت مشروطه به چنان مطبوعات جدید و ملی رسید که اغلب توسط روشنفکران مترقی و انقلابی مدیریت می‌شد که در خارج از کشور ساکن بودند. این مطبوعات نو به حکومت قاجار حمله و از وضع سیاسی، اجتماعی و اقتصادی انتقاد می‌کردند. بالاخره با آغاز قرن بیستم؛ جنگ و جدال مطبوعات و حکومت مستبد قاجار به پیروزی روزنامه نگاران منجر شد. در ایران نظام پارلمانی ایجاد شد و آزادی مطبوعات در شمار آزادی‌های اساسی مسجل گردید.
▪️روزنامه، عاملی از عوامل پیروزی نهضت مشروطه
در تجزیه و تحلیل علل، ریشه‌ها و عوامل بروز نهضت مشروطه ایران، منابع مربوط به این دوره انتشار روزنامه را در این دوران تاریخی یکی از مهم¬ترین عوامل پیروزی نهضت مشروطه و بیداری ایرانیان عنوان کرده‌اند.
ناظم الاسلام کرمانی در کتاب «تاریخ بیداری ایرانیان» که از نخستین مجموعه‌های مدون از وقایع و حوادث مربوط به نهضت مشروطه ایران است، ریشه نهضت مشروطه را به دوران ناصرالدین شاه پیوند زده و واقعه اعطای انحصار دخانیات، توتون و تنباکو از طرف شاه به یک نفر خارجی و مقاومت منفی مردم را در برابر اراده و فرمان شاه نخستین نشانه تنبه و بیداری مردم دانسته است.
وی همچنین اقدامات میرزا تقی‌خان امیرکبیر در راه اصلاح امورمالی، اجتماعی و فرهنگی را از دیگر عوامل بیداری عنوان می‌کند. ناظم‌الاسلام در نهایت نقش عمده‌ای از روحانیون و وعاظ و روزنامه‌نویسان را در امر نهضت فکری و بیداری مردم موثر قلمداد کرده است و به طورکلی موارد مذکور را از عوامل موثر در پیروزی این نهضت نام برده است.
سیداحمد کسروی در کتاب «تاریخ مشروطیت ایران» که از منابع دست اول تاریخ مشروطه می‌باشد، شکست‌های ایران در برابر روس و انگلیس و رقابت سیاسی آن دو دولت را در ایران از دلایل ابتدایی بیداری مردم به شمار می آورد و سپس اقدامات اصلاحی حاج میرزاحسین‌خان سپهسالار و سیدجمال‌الدین اسدآبادی و میرزاملکم‌خان را از دیگر عوامل بیداری مردم ایران دانسته است و به مانند ناظم الاسلام کرمانی اعطای امتیاز توتون و تنباکو از طرف ناصرالدین شاه به تالبوت و مقاومت مردم در برابر آن امتیاز را یکی دیگر از عوامل بیداری مردم ایران عنوان کرده است.
اما کسروی به نقش دبستانها و روزنامه‌ها در بیداری افکار مردم تاکید ویژه‌ای نموده و روزنامه فارسی اختر چاپ استانبول و غیرت و حمیت نویسندگان آن را ستوده است.
کسروی همچنین از اقدامات کسانی چون نویسنده روزنامه حبل‌المتین، عبدالرحیم طالبوف و انتشار کتاب “سیاحتنامه ابراهیم” بیگ زین‌العابدین مراغه ای را در ردیف انگیزه‌های جنبش فکری مردم ایران قرارداده و توجه روز افزون مردم را به دبستانها و روزنامه‌ها و فزونی تعداد آنها را نشانه‌های بیداری افکار عمومی بیان داشته است.
دکتر مهدی ملک‌زاده در کتاب «زندگانی ملک‌المتکلمین»، انتشار روزنامه بویژه روزنامه ثریا که در قاره منتشر می‌شده را در بیداری افکار ایرانیان موثر دانسته و بیان داشته که این روزنامه در بنیان اساسی عدل و داد سهم بزرگی داشته است.
ملک‌زاده همچنین قتل ناصرالدین شاه، سلطنت مظفرالدین شاه، انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ روسیه، جنگ ژاپن و روسیه و شکست روس از ژاپن را از دیگر عوامل بیداری ایرانیان عنوان کرده است.
▪️روزنامه‌های دولتی ایران تا نهضت مشروطه
با مطالعه تاریخ روزنامه‌نگاری در ایران، می‌توان شروع و انتشار روزنامه در ایران را از تبعات اعزام محصلین به خارج عنوان کرد و سرآغاز آن را باید با میرزاصالح شیرازی، محصل اعزامی به انگلیس دانست. او از جمله کسانی است که در سال ۱۳۲۰ به همت عباس میرزا به خارج اعزام شده بود. وی در اروپا با صنعت چاپ و روزنامه‌نگاری آشنا شد و در پی بازگشت به ایران دستگاه چاپ کوچکی را با خود به ارمغان آورد.
میرزاصالح در خارج از کشور شاهد پیشرفت‌های اروپا بود و خواستار رسیدن ایران به چنان پیشرفت‌هایی بود به همین جهت برای آگاهی مردم و درباریان از وضع کشور ایران، تصمیم به انتشار روزنامه‌ای می‌گیرد که مانند روزنامه‌های اروپایی، با درج حوادث و اخبار پایتخت مردم را در جریان امور جاری قرار دهد. بر همین اساس بود که وی در بازگشت به ایران “کاغذ اخبار” را منتشر کرد.
در همان روزگاران روزنامه دیگری به نام “زاداریت با هرا” یا با نام ” زاهر یدادی با هرا” توسط مسیونرهای آمریکایی در ارومیه منتشر می‌شد که حاوی مطالب تاریخی، علمی و مذهبی و اخبار و حوادث بوده است.
روزنامه دیگری که در ایران در سال ۱۲۶۷ ه.ق منتشر شد “وقایع اتفاقیه” نام داشت. موسس آن میرزاتقی‌خان امیرکبیر بود. این روزنامه به تقلید از روزنامه “تقویم وقایع اسلامبول” تأسیس شده بود. این روزنامه از شماره ۴۷۲ به نام روزنامه رسمی دولت علیه ایران منتشر شد و در هدف از انتشار آن نوشته شده که «از جمله محسنات این گازت یکی آنکه سبب دانایی و بینایی اهالی این دولت علیه است.» (قاسمی؛ ۱۳۸۰: ج۲: ۱۸۷۳)
این روزنامه بعدها به فرمان ناصرالدین شاه به نام‌های روزنامه دولت علیه ایران و روزنامه دولتی ایران منتشر شد. موقعی که وقایع اتفاقیه در ایران منتشر شد، مورد توجه دول خارجی قرار گرفت تا اندازه‌ای که انتشار آن را نشانی از بیداری ایرانیان برشمردند.
از دیگر روزنامه‌های دولتی قبل از نهضت مشروطه باید به روزنامه “ملتی” اشاره کرد که در عهد ناصری منتشر می‌شد و هدف از تأسیس این روزنامه آن بوده است که ناصرالدین شاه برای آزادی نگارش، دستور تأسیس این روزنامه را داده است. منظور از آوردن واژه ملت، نشان دادن تمایز آن روزنامه از روزنامه دولتی بود. این روزنامه برای این به وجود آمد که ملت آنچه در دل دارد بطور آزاد در این روزنامه بنویسد. ولی متأسفانه از ملت یک سطر هم به عنوان نمونه وجود ندارد. ( همان: ج ۲: ۱۳۱۹)
روزنامه‌های دولتی که قبل از مشروطه در ایران منتشر می‌شدند، نویسندگان مقالات آن جراید به خاطر خفقان حاکم بر جامعه توسط حکومت، حق انتقاد از سیستم را نداشتند اما برعکس این روزنامه‌ها در روزنامه‌های فارسی چاپ خارج از سیاست‌های دولت و شرایط ناگوار اقتصادی و اجتماعی ایرانیان به شدت انتقاد می‌شد.
در کنار روزنامه‌های دولتی باید به روزنامه‌هایی که محتوای علمی داشتند، هم اشاره کرد. مانند روزنامه “علمیه دولت علیه ایران” که به سه زبان فارسی، عربی و فرانسه در تهران منتشر می‌شد و حاوی مطالب علمی بود.
در سال ۱۲۹۳ ه.ق یک روزنامه نظامی به نام روزنامه “نظامی علیه و ادبیه” به همت میرزاحسین‌خان سپهسالار انتشار یافت و تا سال ۱۲۹۶ ادامه یافت این روزنامه مخصوص مدرسه نظام بود و عمده مطالب آن در خصوص سیاست و تاریخ بود.
میرزاحسین‌خان سپهسالار با همکاری یک نفر مهندس بلژیکی با نام بارون دنرمان در سال ۱۲۹۲ ه.ق روزنامه دو زبانه فرانسوی و فارسی “وطن” را منتشر کرد و ناصرالدین شاه با دیدن سرمقاله شماره اول آن به وحشت افتاد و دستور توقیف روزنامه را صادر کرد.
از دیگر روزنامه عهد ناصری می‌توان به روزنامه “شرف” که با خط نستعلیق بسیار خوب و کاغذی بسیار عالی انتشار می‌یافت، و نیز روزنامه “اطلاع” که از روزنامه‌های بسیار سودمند دولتی عصر ناصری بود؛ اشاره کرد.
روزنامه‌های منتشر شده در دوره مظفرالدین شاه بیشتر دنباله روزنامه‌های عصر ناصری است و یا تقلیدی از آن روزنامه‌ها، که مهم‌ترین آنها روزنامه‌ای است به نام “شرافت”. البته در این دوره روزنامه دیگری به نام خلاصه‌الاحوادث انتشار یافته است.
شایان ذکر است روزنامه‌های عهد مظفرالدین شاه نقش چشمگیرتر و هشدار دهنده تر پیدا کرد زیرا اولا جو سیاسی اجتماعی مساعدتری فراهم شده بود و ثانیا تحصیل‌کرده‌ها زیادتر شده بود و ثالثا بیداری عمومی فزونی یافته بود. به همین خاطر در چند سال قبل از صدور فرمان مشروطه به تبع تقلیل فشار دستگاه حکومت استبدادی در کلیه شئون زندگی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی مردم آزادی عمل بیشتری پیدا کرد.
ناگفته نماند در موقعی که مظفرالدین شاه دوره ولایتعهدی خود را در تبریز می‌گذرانید یک روزنامه به نام “ناصری” وابسته به دربار او در تبریز انتشار می‌یافت که با دست ندیم باشی نامی نوشته می‌شده و از نظر سودمندی کمتر از روزنامه‌های دربار تهران نبود و اولین شماره آن در شوال سال ۱۳۱۱ ه.ق انتشار یافته است.
اگر چه تمامی روزنامه‌های نام برده شده، دولتی بودند اما با توجه به اینکه بیشتر مردم در آن دوران در بی‌سوادی مطلق و بی‌اطلاعی محض بسر می‌بردند ناچار همان مطالب عادی و اتفاقات پیش پا افتاده، کنجکاوی خوانندگان را برمی‌انگیخت.
▪️روزنامه‌های غیردولتی ایران تا آغاز نهضت مشروطه
برخلاف روزنامه‌های دولتی، روزنامه‌های غیردولتی هم بودند که بیشترین تاثیر را در بیداری افکار عمومی داشتند. اینها نیز دو دسته بودند. روزنامه‌های چاپ داخل و روزنامه‌های چاپ خارج. روزنامه‌های داخلی غیردولتی در بیداری مردم همان اثر را داشتند که روزنامه‌های دولتی داشت زیرا دارندگان آنها در کار خود آزاد نبودند. اما روزنامه‌هایی که در خارج از کشور منتشر می‌شد تاثیر عمیق‌تری داشتند و این روزنامه‌ها گاهی پنهان و گاهی آشکارا وارد کشور می‌شدند و دست به دست می‌گردید و بدست مردم می‌رسید.
▪️تربیت
نخستین روزنامه مهم غیردولتی داخلی روزنامه “تربیت” و صاحب امتیاز آن محمدحسین‌خان ذکاالمک فروغی بود. اولین شماره آن در ۱۱ رجب ۱۳۱۴ هـ.ق در اولین سال پادشاهی مظفرالدین شاه و آخرین شماره‌اش در ۲۹ محرم ۱۳۲۵ه.ق، یعنی اولین سال پادشاهی محمدعلی شاه انتشار یافته است. مقالات علمی بسیار مفید و مطالبی راجع به علل پیشرفت اروپایی‌ها در آن نگاشته می‌شد.
کسروی در خصوص روزنامه تربیت بیان داشته است: نویسنده تربیت یک شاعر درباری بوده و روزنامه‌اش نیز همچون دیوان یک شاعر درباری پر از ستایش است. (کسروی، ۱۳۶۳:ح۱: ۴۱)
▪️ادب
روزنامه دیگر “ادب” نام داشت که به همت مرحوم ادیب‌الملک فراهانی ابتداء در تبریز و بعد در مشهد و تهران انتشار می‌یافت. اگر چه از حیث نفاست به روزنامه تربیت نمی‌رسد اما از روزنامه‌های مهم و مفید آن عصر بشمار می‌آید.
▪️اختر
“اختر”، مهم‌ترین روزنامه‌ای بود که در خارج از کشور یعنی در استانبول منتشر می‌شد. این نشریه در داخل ایران بدلیل مقالات تند و تیز و بی‌پرده و انتقادات خود علیه سیستم استبدادی ایران معروف بود. روزنامه اختر به مدیریت محمدطاهر تبریزی و نویسندگی میرزامهدی اختر انتشار می‌یافت و مدت ۲۳ سال به طور مرتب دایر بوده است و در سال ۱۳۱۳ هـ .ق از طرف دولت عثمانی توقیف شد. اودوارد براون در اهمیت این روزنامه می‌نویسد: در سنه ۷ ـ۱۸۸۶ م نیز که من به ایران سفر می‌کردم تنها جریده قابل مطالعه همان اختر بود که هفته‌ای یک بار در اسلامبول چاپ می‌شد. (براون؛ ۱۳۸۶: ج۴: ص۳۱۴)
.
در حقیقت در دوران تیره و تار استبداد، اختر کمک بزرگی به تنویر افکار ایرانیان نمود. اخبار کشورهای خارجی که در این روزنامه درج می‌شد موجب آشنایی مردم با اوضاع دنیای خارج می‌شد. تردیدی نیست که وجود همین نوع جراید، افکار مردم آن زمان را مهیای انقلاب می‌کرد و پیدایش مشروطیت ایران تا اندازه‌ای رهین فداکاری‌های مدیران جراید آن روزگار است (صدرهاشمی؛ ۱۳۶۳: ۶۳).
بسیاری از روشنفکران و آزادیخواهان بنام آن روز مانند میرزاآقاخان کرمانی، شیخ احمد روحی، میرزامهدی تبریزی و میرزا علی‌محمد خان کاشانی با این روزنامه همکاری نزدیک داشتند. روزنامه اختر شهرت و اهمیت فراوانی در ایران، قفقاز، عثمانی، هندوستان و عراق بدست آورد طوری که خوانندگان حرفه ای اختر را “اختری مذهب” خواندند این روزنامه در پیشامدهای مهم از جمله داستان امتیاز توتون و تنباکو، مقالات مفید و سودمندی نوشت (قاسمی؛ ۱۳۷۵: ۲۰۷). اختر تاثیر مهم و دائمی بر اندیشه مردم ایران داشت و مردم را به سوی تحول و نوخواهی سوق می‌داد. علاقه‌مندی مردم به روزنامه چنان بود که بعد از توقیف روزنامه در سال ۱۳۱۳ھ.ق باز هم مردم به دنبال جراید بودند (همان؛ ۱۳۷۵: ۲۱۲).
همین روزنامه بود که سی سال قبل از مشروطه خوانندگان ایرانی خود را با حکومت مشروطه آشنا کرد و متن قانون اساسی عثمانی را منتشر کرد. و نیز مذاکرات و متن قرارداد امتیاز تنباکو را قبل از آنکه به طور رسمی از سوی دولت ایران اعلام شود، چاپ کرد.
ناصرالدین شاه از انتشار روزنامه اختر، بسیار عصبانی بود و دستگاه استبداد او بیشترین کوشش را در جلوگیری از ورود شماره‌های این روزنامه به عمل می‌آورد. چنانچه در باب جلوگیری از ورود اختر به ایران فرمانی با خط ناصرالدین شاه موجود است بدین شرح: “جناب امین‌السلطان انشاء‌الله احوال شما خوب است… این روزنامه اختر باز فضولی‌های زیادی می‌کند، نسخه آن را دیدم حالا می‌دهم بیاورند آرتیکل بدی نوشته شده است ملاحظه بکنید این روزنامه این دفعه باید جداً غدغن سخت بشود که پستخانه قبول نکرده نیاورند به ایران، حتی به چاپارهای انگلیس و روس و فرانسه هم غدغن بکنید که منبعد روزنامه اختر نیاورند…” (فشاهی؛ ۱۳۵۳: ۲۸۹).
▪️قانون
جنجالی‌ترین روزنامه چاپ خارج، روزنامه “قانون” بود که در سال ۱۳۰۷ ه.ق در لندن انتشار می یافت. مدیر و صاحب امتیاز آن میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدله بود. وی در سال ۱۳۰۶ که ناصرالدین شاه به اروپا سفر کرد، سفیر کبیر ایران در لندن بود و در آنجا امتیازی به نام امتیاز لاتاری از شاه گرفت. اما پس از بازگشت شاه به تهران به توصیه اتابک امین‌السلطان امتیاز او چون خلاف شرع تشخیص داده شد، لغو گردید. ملکم از این اقدام شاه سخت برآشفت و این مقدمه‌ای بر انتشار روزنامه قانون شد و چون ملکم‌خان از دسترسی شاه و درباریان دور بود با عصبانیت و ناراحتی شدید و بدون پروا مطالب می‌نوشت و می‌گفت: «در کره زمین هیچ دولتی نیست که به قدر دولت ایران بی‌نظم و پریشان و غرق مذلّت باشد…» (قانون ۱۳۰۷: شماره ۲، ص۳).
.
شعار قانون “اتفاق، ترقی و عدالت” بود و میرزاملکم خان در اولین شماره آن در هدف از انتشار قانون نوشته بود: “ما چند نفر که به سعادت بخت و به تقدیر الهی موسس این جریده قانون شده‌ایم بر ذمت دولت‌پرستی خود ختم کرده‌ایم که از روی علوم و سرمشق‌های دنیا به قدری که در قوه ما باشد به خلق ایران نشان بدهیم که از برای اجرای قوانین چه نوع همت و چه قسم مساعی باید به کار برد…” ( فشاهی؛ ۱۳۵۳: ۲۷۳). تمامی طبقات اجتماعی ایران مخاطب قانون بودند چرا که سبک آن خیلی ساده و روشن و گیرا بود. دایره مطالب قانون نسبتاً محدود بوده و از موضوعات مهمی چون انتقاد از حکومت مطلقه، لزوم اصلاح حکمرانی و ایجاد عدالت قانونی، تعلیمات حزبی و دعوت مردم به اتحاد و اتفاق و قانون‌طلبی بحث می‌کرد. گذشته از موارد فوق قانون چند نکته دیگری را نیز مورد بحث قرار داده که یکی موضوع جلب حمایت طبقه روحانی در پیشبرد هدف‌های ملی است و موضوع دیگر توجه قانون به حقوق اجتماعی زنان است که از مترقی‌ترین جنبه‌های حکومت قانون به شمار می‌رود (نورایی؛ ۱۳۵۲: ۱۸۷). به طور کلی روزنامه قانون در جریان جنبش مشروطه‌خواهی تاثیر عمده دارد. دولت برای مقابله با آن دست به اقداماتی زد از جمله در روزنامه‌های طرفدار دولت مقالاتی علیه میرزاملکم خان نوشته و اعلام شد که مصمم هستیم اوراق قانون را ضبط کنیم و نگذاریم به دست هیچ کس برسد و اقدام به دستگیری افراد همچون میرزایوسف‌خان مستشارالدوله، میرزا محمدقلی‌خان فریدالملک و تعدادی از توزیع‌کنندگان روزنامه قانون کردند و همه را روانه زندان قزوین نمودند.
▪️حبل‌المتین
وزین‌ترین و متین‌ترین روزنامه‌های چاپ خارج، “حبل‌المتین” بود که به همت سیدجمال‌الدین کاشانی (مویدالاسلام) در کلکته انتشار یافته است و شماره اول آن در روز ۱۱ جمادی‌الثانی ۱۳۱۱ هـ .ق منتشر شده است. کسروی در تاریخ مشروطه ایران درباره آن این گونه می‌نویسد: «این نامه هفتگی از همه روزنامه‌های آن زمان بزرگتر و بنام‌تر بود و در هندوستان چاپ شده و آزادی برای سخن راندن می‌داشت. یکی از چیزهایی که رواج گردید این بود حاج زین‌العابدین نقی‌یف پول بسیاری فرستاد که روزنامه به علمای نجف و دیگر جا فرستاده شود. از اینجا پیوستگی میان روزنامه و علما پدید آمد…» ( کسروی، ۱۳۶۳: ج۱: ص۴۲). این روزنامه خواستار حکومت مشروطه و قانون بود و نویسنده آن بارها درباره لزوم این دو قلم زده است. این روزنامه نزدیک به چهل سال در خارج از ایران منتشر می‌شد و بزرگترین خدمت را به برقراری اساس و آزادی ایران نموده است از آنجا که در خارج چاپ می‌شد سانسور نمی‌توانست مانع کار او شود. سید جمالدین اسدآبادی در ملاقاتی که در بندرعباس با مویدالاسلام داشت وی را تشویق کرد تا از طریق روزنامه به بیدار کردن ایرانیان بپردازد. قسمتی از حبل المتین اختصاص به موضوعات مذهبی داشت و این روزنامه قهرمان “اتحاد الاسلام” شمرده می‌شد (آریانپور؛ ۱۳۵۰: ۲۵۲). حبل‌المتین در کنار تمامی روزنامه‌های منتشره در آن دوران نقش مهمی در بیداری مردم ایران داشته است.
.
▪️حکمت، ثریا، پرورش
دیگر روزنامه‌های چاپ خارج، “حکمت، ثریا و پرورش” بودند. که هر سه در قاهره، پایتخت مصر منتشر می‌شدند. آغاز انتشار حکمت سال ۱۳۱۰ هـ .ق یعنی سه سال قبل از کشته شدن ناصرالدین شاه بود. شماره اول ثریا روز شنبه چهارم جمادی‌الآخر سال ۱۳۱۶ ه.ق و شماره اول پرورش روز جمعه دهم صفر ۱۳۱۸ ه.ق انتشار یافته است. مدیران هر سه روزنامه درد وطن داشته‌اند و روزنامه‌های خود را به قصد تکان دادن و بیدار نمودن ایرانیان انتشار داده اند..
.
نویسنده “حکمت” میرزامهدی‌خان تبریزی (زعیم الدوله) بود که از استانبول به مصر رفت و در آنجا روزنامه حکمت را تاسیس کرد. این روزنامه تا اوایل مشروطیت دایر و مقالاتش در بیداری افکار ایرانیان بسیار موثر بود.
نشریه هفتگی “ثریا” به همت میرزا علی‌محمدخان کاشانی در قاهره بوجود آمد و مقالات میرزا علی‌محمدخان بسیار تند و تیز بود و خواستار فراوان داشت. میرزا علی‌محمدخان بعدها این نشریه را رها کرد و آن را به عهده میرزا فرج‌اله‌خان کاشانی گذاشت و خود نشریه پرورش را راه انداخت. ثریا تا هنگامی که میرزا علی‌محمدخان مدیر و نویسنده آن بود ارج و قرب فراوان داشت. اما پس از جدایی این نویسنده، ثریا از ارج و قرب افتاد. روزنامه “پرورش” در شهر قاهره و به زبان فارسی به مدیریت میرزا علی‌محمدخان منتشر گردید. این روزنامه یکی از روزنامه‌هایی است که به زبان فارسی منتشر شده و به سهم خود کمک‌های گرانبهایی در بیداری ایرانیان و آماده ساختن آنها برای درخواست مشروطیت نموده است. از روزنامه پرورش تا شماره ۳۳ آن در دست است.
▪️چهره‌نما
نزدیک‌ترین روزنامه به عهد نهضت مشروطه روزنامه “چهره نما” است که در اسکندریه و سپس در قاهره منتشر شده است. شماره اول آن آخر محرم سال ۱۳۲۲ ه.ق انتشار یافته است. مندرجات آن از نظر ارزش و محتوا از روزنامه‌های اختر، ثریا، حکمت و پرورش کمتر نیست اما تقدمی که آنها دارند، چهره‌نما ندارد.
لازم به یادآوری است که از علل و عواملی که سبب شد روزنامه‌های فارسی زبان در خارج از ایران انتشار یابد سختگیری‌ها و اعمال فشارهایی بود که دولتمردان قاجار نسبت به صاحبان قلم و روشنفکران ایران داشتند. به همین خاطر رفته رفته این روشنفکران راه مهاجرت در پیش گرفتند تا شاید از بیرون مرزها بتوانند صدای‌شان را به مردم ایران برسانند. بعدا این مهاجرت‌ها بیشتر شد تا سرانجام در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه عمده قابل توجهی از نویسندگان و آزادیخواهان به کشورهای اروپا، هندوستان، مصر و عثمانی مهاجرت کردند. این افراد تصمیم گرفتند با ابزار روزنامه اقدام به آگاه نمودن جامعه کنند لذا با امکانات کمی که داشتند شروع به تاسیس روزنامه فارسی‌زبان نمودند و از آنجا تمام تلاش و کوشش خود را صرف آگاهی دادن جامعه کردند. این تلاش‌ها توسط روزنامه‌هایی مثل حبل‌المتین، قانون، اختر، ثریا، پرورش، حکمت و قانون چون آبی زلال کام تشنه شیفتگان پیشرفته را سیراب می‌کرد و همچون زهر و شرری برکام مستبدین و شیفتگان قدرت می‌نشست. زیرا آنان دوام و قوام خود را در جهل و نادانی مردم می‌دانستند. اما این فرایند رشد و گسترش آگاهی به جامعه موثر واقع شد. روز به روز بر هواداران و طرفداران آنان افزوده شد تا سال ۱۳۲۴ھ.ق مردم ایران توانستند رژیم قاجاریه را وادار به تمکین نمایند که از نتایج و رهاوردهای آن می‌توان به افتتاح مجلس شورای ملی، تدوین قانون اساسی، کمرنگ شدن قدرت شاه، تفکیک قوا، فعالیت مطبوعات، پاسخگو بودن دولت در قبال عملکرد خود در برابر نمایندگان، تشکیل انجمن‌ها و اخراب و تکاپوهای اقتصادی و در کل برقراری نهضت مشروطه اشاره کرد. انقلاب مشروطه ایران نتیجه دو جنبش مهم ملی بود که در یک زمان و به موازات هم در ایران رسوخ پیدا کرد و به نهضت عظیم اوایل قرن بیستم و سقوط سلسله قاجار منجر شد. جنبش اول روح استقلال‌طلبی و ملیت بود که در اواخر قرن ۱۹ بیدار شد و ریشه پیدا کرد. جنبش دوم مطالبه استقرار حکومت قانون بود که سرانجام به تغییر حکومت قاجار منتهی شد. در پیوند این دو جنبش ملی که به پیروزی انقلابیون انجامید، روزنامه‌ها مهم‌ترین رکن تبلیغاتی و تشکیلاتی را تشکیل می‌دادند. برای اولین بار در تاریخ ایران روزنامه‌ها بین مردم رکن اجتماعی مهمی شناخته شدند و با ترویج افکار آزادی‌خواهانه و اطلاعات جدید زمینه‌های بروز انقلاب مشروطه را فراهم کردند.
می‌توان به جرات گفت که از سه عامل مهم انقلابیون مشروطه، روحانیون، خطبای سیاسی؛ روزنامه‌نگاران سلاح قاطع انقلاب مشروطه بودند.
منابع:
۱- آریانپور، یحیی، ۱۳۵۰، “از صبا تا نیما”، ج۱، تهران، فرانکلین.
۲- براون، ادوارد، ۱۳۸۶، “تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دوره مشروطیت”، ترجمه محمد عباسی، تهران، نشر علم.
۳- ذاکرحسین، عبدالرحیم، ۱۳۸۶، “تاریخ مطبوعات سیاسی ایران در عصر مشروطیت”، تهران، دانشگاه تهران.
۴- سرمد، غلامعلی، ۱۳۷۲، “اعزام محصل به خارج از کشور ( در دوره قاجار)”، تهران، بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی.
۵- شمیم، علی اصغر، ۱۳۸۷، “ایران در دوره سلطنت قاجار”، تهران، بهزاد.
۶- صدرهاشمی، محمد، “تاریخ جراید و مجلات ایران”، ج ۱، اصفهان، کمال.
۷- طباطبایی مجد، غلامرضا، “مجموعه مقالات تربیت”، تبریز، بی‌تا.
۸- قاسمی، سیدفرید، ۱۳۸۰، “سرگذشت مطبوعات ایران”، ج۱، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
۹- کرمانی، ناظم الاسلام، “تاریخ بیداری ایرانیان”، ۱۳۴۹، به کوشش علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران، بی‌نا.
۱۰- کسروی، سیداحمد، ۱۳۶۳، “تاریخ مشروطه ایران”، ج ۱، تهران، امیر کبیر.
۱۱- محیط طباطبایی، سیدمحمد، “تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران”، تهران، بعثت.
۱۲- ” مجموعه مقالات و سخنرانی‌های همایش بزرگداشت مشروطه”، ۱۳۸۳، تبریز، ستوده.
۱۳- نورایی، فرشته، ۱۳۵۲، ” تحقیق در افکار میرزاملکم‌خان ناظم الدوله”، تهران، فرانکلین.ش
http://tabrizeman.ir/?p=111337
