تبریزمن – ایوب نیکنام لاله: با توجه به اهداف کلان شهرداری تبریز، و اراده قوی این نهاد، جهت احیاء و حفظ باغات باقی مانده شهر، و از طرفی اظهارات اخیر شهردار منطقه ۷ تبریز جهت تملک باغات لاله در راستای توسعه فضای سبز تبریز که این طرح را در جنوب غرب تبریز، پروژه بزرگی عنوان نمودند، لذا جهت همراهی در زیباتر شدن این طرح و مقدمه‌ای بر حفظ باغات تبریز، مطالب زیر با کمک منابع و مستندات تاریخی ارائه می‌گردو، امیدوارم مطالب زیر حداقل مورد توجه برنامه ریزان و طراحان پارک تاریخی لاله باغی قرار بگیرد:
▪️مقدمه ای بر حفظ باغات تبریز
در تمام دوران تاریخ، مسئله آب و هوا و اهمیت باغ، مزارع و قنات، نزد ایرانیان یک امر حیاتی به شمار می‌رفت. در این میان، تبریز در گذشته نه چندان دور به عنوان شهر اطلسی‌ها و یکی از شهر باغ‌های زیبای ایران، با داشتن بیشترین باغات و قنات‌ها و با دارا بودن بهترین و سالم‌ترین آب و هوا برای زندگی آرام، زبانزد عام و خاص بود.
متاسفانه از دهه چهل قرن جاری با نابودی باغات شهر و تبدیل آنها به مناطق مسکونی، زیبایی طبیعی تبریز رفته‌رفته کم فروغ گردید، و این نابودی بدانجا رسید که تبریز در بعضی از روزهای فصول سال به یکی از آلوده‌ترین شهرهای ایران تبدیل شد. لذا با این اوضاع، اگر کمی دیر اقدام کنیم، برای نسل آینده در وصف باغات و مزارع و قنات‌های شهر تبریز، جز تصویر چیزی نخواهیم داشت.
بزرگان و قدمای شهر و حتی مسافران تبریز قدیم، خوب می‌دانند؛ در سال‌های نه چندان دور، باد صبای مخصوص تبریز، همراه با عطر خوشبوی باغات مارالان، شاهگلی، قله، باغمیشه، بیلانکی، منجم، حکم‌آوار، جامیشآوان، لوکزه، آخونی، کوچه‌باغ، اهراب، گزران، شاوا، وزیرآباد، شام غازان، خطیب، لاله و…، صورت مهمانان را نوازش و به نوعی ترنم خوشآمدگویی برای گردشگران بود.
باغ‌شهر تبریز، زمانی یکپارچه از عطر بود، نسیم عطر کوچه‌باغ‌هایش و سرسبزی مزارع آن، زیبایی خاصی به این شهر بخشیده بود. عطر مزارع نعناع و ریحان حکم آوار (حکم آباد) در مسیر نسیم، فضای شهر را عطرآگین می‌نمود، بوی خوش مزارع و باغات لاله (لاله باغلاری) بهترین و زیباترین تفرجگاه تبریزیان بود و سرسبزی باغات سایر محلات نیز، چشم‌انداز زیبایی برای تبریز محسوب می‌شد. ولی هزاران تاسف، با نابودی باغات و چشمه‌های تبریز، یکی از اوصاف زیبای تبریز، یعنی آب و هوای دلپذیر آن به همراه باغات نابود و به دست فراموشی سپرده شده است.
جهت آگاهی از وضیعت گذشته باغات تبریز، اگر به نقشه معروف مهدی قراجه‌داغی که در سال ۱۲۵۹ شمسی و نقشه معروف میرزااسدالله مراغه‌ای که در سال ۱۲۹۸ شمسی ترسیم شده‌اند، مراجعه کنیم و این خریطه‌ها را با نقشه فعلی سال ۱۳۹۹ تبریز مقایسه کنیم، با عمق فاجعه نابودی باغات و قنات‌های تبریز آشنا می‌شویم، که جز افسوس و نفرین بر عاملان چنین خرابی و ویرانی، چیزی نخواهیم گفت.
لازم بذکر است، در این نقشه‌ها و بخصوص نقشه سال ۱۲۹۸ شمسی، ۹۰درصد شهر، یعنی همه جای تبریز را قنات، چشمه‌ها و باغات تشکیل می‌داد، به طوری‌که از میدان قونقا تا واغزال (راه آهن)، از اهراب تا لاله و پیرامون آن، اطراف میدان چایی، از منجم تا باغمیشه و از آبرسان تا دروازه تهران و حتی از آبرسان تا لاله و بطور خلاصه چنین می‌توان گفت؛ محلات تبریز در میان باغات زیبا و بوستان‌های سرسبز محاصره شده بود و شهر مملو از باغ و بستان بود.
متاسفانه از سال ۱۳۰۵ به بعد، و بخصوص در زمان شهرداری مرحوم تربیت، دانسته و ندانسته، اولین ضربه مهلک، زمانی بر باغات تبریز زده شده که دستور تفکیک و نابودی بزرگترین و تاریخی‌ترین مجموعه باغات باغشمال، از طرف همین شخص به اصطلاح فرهنگی (تربیت) صادر شد. و اما این تخریب ادامه داشت تا اینکه بعد از دهه ۳۰، اهداف غیرمنطقی رژیم پهلوی با هدف آبادی شهر، نابودی باغات و آثار باستانی تبریز را رقم زدند، که در نتیجه این سیاست کثیف و بی‌تفاوتی بعضی از مسئولان، چنان ضربه مهلکی بر پیکره باغات و آثار باستانی تبریز وارد شده که جبران آن تقریباً غیرممکن و به این زودی‌ها امکانپذیر نمی‌باشد. هر چند در اواخر حکومت پهلوی دوم، زنده‌یاد دکتر حمید وارسته؛ شهردار مردمی، متعصب و کاردان کلانشهر تبریز با تصویب طرح پارک بزرگ تبریز، از نابودی قسمت بزرگی از باغات حکم‌آوار جلوگیری کرده، ولی لازم است شهردار فعلی تبریز اقدام اساسی‌تر نسبت به گذشته انجام دهد، هرچند در سال‌های اخیر اقدامات شهرداری تبریز در مورد ایجاد پارک و حفظ باغات، قابل ستودنی است، ولی برای تبریز بزرگ کافی نیست.
مخلص کلام، می‌توان گفت؛ به طور تقریبی ۹۰ درصد باغات تبریز از بین رفته و یا در حال تخریب و نابود شدن هستند، و پارک‌هایی چون شاهگلی و سایر پارک‌ها جوابگوی خیل عظیمی از مردم شهر بزرگی چون تبریز نمی‌باشد، هر چند در سال‌های اخیر شهرداری تبریز در احداث پارک تمام توانش را گذاشته است، ولی به نظر می‌رسد، برای بازگشت به دوران طلایی باغ‌شهر تبریز راه خیلی درازی مانده است، لذا برای چندمین بار جهت ثبت در تاریخ، به بزرگان شهر از جمله استاندار محترم، اعضای محترم شورای اسلامی شهر و همچنین شهردار محترم کلانشهر تبریز یادآوری می‌شود: اگر برای حفظ مابقی باغات اقدام اساسی انجام نشود تا سال ۱۴۲۰ شمسی به غیر از پارک‌ها موجود، دیگر باغی جهت نمایش در ویترین شهر، برای آیندگان چیزی نخواهیم داشت.
▪️ظرفیت جغرافیایی و تاریخی پارک سنتی لاله باغی تبریز (ائل‌گولی دوم)
در چهار گوشه تبریز، کم و بیش پارک‌های بزرگ و کوچکی از قدیم‌الایام بوده و یا بعداً احداث شده است. ولی در جنوب و جنوب غرب تبریز، پارک و بوستان شناسنامه‌دار معروفی موجود نمی‌باشد و تنها قسمتی از باغات لاله هستند که موقعیت بی‌نظیر منطقه فوق که تناسب خاصی به یک بوستان سنتی دارد، و در زمان‌های قدیم (قبل از دهه ۵۰) تفرجگاه مردم تبریز بوده‌اند. اگر جهت حفظ این باغات اقدام عملی و اساسی انجام نگردد، همچون باغات سایر مناطق شهر بزودی به جای درختان و مزارع آن، تیرآهن و آجر کاشته خواهد شد. لذا موارد زیر جهت زیباتر و بی‌نظیر شدن «پارک تاریخی لاله باغلاری» که محل آن در نقشه پیوستی مشخص شده است، پیشنهاد می‌گردد:
۱- با توجه به اینکه در دو طرف اتوبان شهیدکسایی باغات لاله، تپه‌های کوچک و بزرگی با دره‌های تاریخی همچون «قراوّل دره‌سی»، «یولی باغی دره‌سی» و «انبار دره‌سی» و تعداد ۷ رشته قنات تاریخی شامل سونبول‌گولی، دول دول گولی، هارین گولی، شفا گولی، زین‌العذین گولی، یولی باغی گولی و باباخیدیر گولی وجود دارد. از طرفی، دانشمندان و کارشناسان بزرگ امور آب جهان، به این قنات‌ها « مرواریدهای روان» لقب داده‌اند، و این قنات‌ها تنها بازمانده قنات‌های تاریخی تبریز می‌باشند، لذا احداث «استخر بزرگ سنتی»تقریباً شبیه استخر شاه گولی در این پارک، با هدف حفظ قنات‌های تاریخی و تأمین آب پارک و ثبت قنات‌ها به عنوان اثر تاریخی در میراث فرهنگی پیشنهاد می‌گردد.
۲- جهت تامین منابع مالی تملک باغات از کشاورزان و همچنین با هدف تبدیل منطقه به گردشگری، پیشنهاد می‌شود؛ دو طرف اتوبان کسایی (حریم اتوبان) در محدوده باغات لاله، مجوز تأسیس رستوران‌های سنتی مشابه منطقه سردرود، ایجاد و در قبال تملک به کشاورزان و یا سرمایه‌گذراران بخش خصوصی واگذار گردد.
۳- احداث و واگذاری بازارچه سنتی به کشاورزان ذینفع منطقه، جهت فروش محصولات باغات در کنار این پارک، شامل محصولات گوجه فرنگی، فلفل، خیار و… با ثبت محصول و برند مخصوص لاله تبریز، توسط سازمان میراث فرهنگی پیشنهاد می‌گردد.
۴- در زمان‌های نه چندان دور، در این منطقه تعداد سه سنگ «آسیاب آبی» تاریخی موجود بود، که متاسفانه ۷۰ سال پیش از بین رفته است، لذا احداث و شبیه‌سازی آسیاب‌های آبی در محل قبلی آسیاب‌ها، برای اولین بار در منطقه شمالغرب و حتی کشور، با هدف جذب گردشگر و حفظ تمدن‌های گذشته پیشنهاد می‌گردد.
۵- اختصاص قسمتی از باغات به کشت مخصوص «گوجه فرنگی لاله» (لاله بامادوری) و «فلفل لاله» (لاله ببری) که یکی از محصولات برنددار و مختص این منطقه می‌باشد، جهت حفظ سنت و تاریخ کهن تبریز پیشنهاد می‌گردد.
۶- با توجه به موقعیت، قدمت باغات، استخرها و قنات‌های تاریخی و همچنین بعضی از دره‌های تاریخی این منطقه، پیشنهاد می‌شود؛ در تاسیس و تبدیل این پارک، از معماران، مشاوران قوی، کارشناسان تاریخ و از منابع تاریخی استفاده گردد، تا این باغات به یکی از زیباترین و بی‌نظیرترین باغات و پارک‌های ایران تبدیل گردد.
.
.
?کارت پستال دول دول گولو لاله/ دوره قاجار
.
?باباخیدیر گولو که الان از بین رفته است
.
?یولی باغی گودو که کاملا نابود شده است
.
?سونبول گولو لاله/ سال ۱۳۹۹
* محقق و پژوهشگر تاریخ تبریز
http://tabrizeman.ir/?p=111891
