زبان مادری یا فرصت طلایی

تبریزمن- قطب الدین صادقی: یکی از مهم ترین چالش های فرهنگی و هویتی ایران، کثیرالقوم بودن و در نتیجه مشکل چند زبانه بودن آن است زیرا با وجود اهمیت و جایگاه رسمی زبان فارسی و نقش کلیدی آن در همه مقاطع آموزشی از دبستان تا دانشگاه، میلیون ها کودک و نوجوان غیر فارسی زبان مانند کرد، ترک، بلوچ، عرب و… از همان بدو ورود به مدرسه مجبور به آموختن زبان و تعلیم دیدن به زبانی دیگر و رسمی می شوند که از پایه و اساس با زبان مادری آنها «متفاوت» است و آنها را از «آموزش فراگیر» به آموزشی «مدرسه محور» پرتاب می کند.

به گونه ای که او ناچار است همه ظرفیت های فکری، عاطفی و نمادین این «زبان مادری» که آن را به صورت طبیعی مدام و ناخودآگاه یاد گرفته، با قواعد نحوی، آوایی و ساختاری زبانی دیگر، تطبیق و ادامه دهد که با آن کمترین آشنایی ندارد.

بدبختانه به دلیل این شکاف آشکار، دشواری های متعدد و اخلالی که این ناهماهنگی به وجود خواهد آورد، رشد اجتماعی و عاطفی کودک از همان آغاز آسیب هایی جدی و جبران ناپذیر می بیند که کمترین آنها  درک نکردن بهتر مطالب، عدم پیشرفت شناخت و عدم جذب راحت او در اجتماع است.

کم نیستند پژوهشگرانی که حتی معتقدند این روش یعنی آموزش یک اقلیت به وسیله زبانی غالب، با فراموشی به عمد یک زبان و تقلیل نقش آن به برآوردن نیازهای روزمره، محاوره ای و خانوادگی، در عمل منجر شود – ما همه دانش های علمی، جغرافیایی، نگرش های تاریخی، یافته های فرهنگی، ابداعات هنری و حافظه اسطوره ای ملتی را که در درازنای تاریخ ساخته و پرداخته اند، کم فروغ، ناتوان و انکار کرده ایم.

گفتن ندارد کمترین نتیجه این روش، ایجاد گسست عاطفی، کم ارزشی فرد در اجتماع، خلا در خلاقیت و از همه مهم تر نادیده گرفتن هویت است. این عمل، یعنی آموزش اجباری از بدو دبستان به زبانی دیگر و ندیده گرفتن همه ارزش ها و پایه ریزی قوی زبان مادری،  به «نارسایی در امر آموزش» و «بی کیفیتی» در امر تعلیم منجر می شود و به نحوی پیوسته و روزمره کودک را تحت فشار می گذارد و او را وامی دارد تا به جای صرف نیروی خود برای ارتباط و درک و احساس «و تداوم یادگاری های پیش از دبستان» همه قوای خود را صرف بازآفرینی کل مفهوم هایی کند که از زندگی پیش از ورود به مدرسه، به شکلی آزاد و مشارکتی و تجربی آموخته است و این یعنی گرفتن حق فرصت های برابر، حق رشد و پرورش مساوی و حق آموزش یکسان در همه سطوح نظام آموزشی کشور.

بدبختانه کمترین نتیجه روانی این رویکرد ازبین بردن اعتماد به نفس و باور به خویشتن در نزد این کودکان است؛ چندان که توانایی های بالقوه شان نادیده گرفته می شود و هیجان و شادی شان چنان آسیب می بیند که شهامت حضور اجتماعی، عرض اندام فردی و بیان کردن پردلانه مکنونات فکری و احساسات خویش را به آسانی از یاد می برند.

بی جهت نیست که یادگیری آنها با تاخیر و دشواری، فراری بودن از مدرسه و ترس از آموزگاران توام است. در حالی که اگر کودک از همان آغاز بیاموزد به تفاوت فرهنگی او حرمت گذاشته اند و متفاوت بودن زبان او را به راحتی پذیرفته اند، او نیز احترام به تفاوت های فرهنگی، عدالت اجتماعی و برابری انسان ها را به سهولت می پذیرد.

بنابراین آموختن «زبان مادری» و از آن مهم تر آموختن «به زبان مادری»، می تواند نه به عنوان یک تهدید، بلکه فرصتی طلایی برای کاهش تبعیض اجتماعی، ارتباط متوازن زبان ها و یکپارچه شدن فرهنگ های یک دوران تلقی شود و این امکان را به وجود آورد تا «زبان مادری» که بخش بزرگی از دانش و شناخت و عواطف را به شکل بی واسطه به کودک می آموزد، نه در تعارض با ارزش های «زبانی اکثریت»، بلکه در تکمیل آن، نقشی اساسی در فعال کردن شخصیت اجتماعی، قوه ذهنی و شناخت کودک ایفا کند.

بدین ترتیب این احساس تلخ و کهنه را که مدرسه مکانی پر از دلشوره و ترس و رنج و عذاب است، تبدیل می کند به جایگاهی ارزنده برای دانش، اندیشه، عدالت، دوستی و آزادی. گفتن ندارد این روش و سیاست فرهنگی زمانی کارسازتر خواهد بود که آموزش زبان مادری نه تنها در حد یک واحد آموزشی و درسی بلکه محملی باشد اساسی برای آموختن همه علوم و فنون تا قادر به ساختن مفاهیم، اندیشه و هویتی ریشه دار شود که ضامن ماندگاری همه ماست.