ساعت ۱۰ صبح روز سه‌شنبه ۱۶ اردیبهشت ۱۳۰۹ هـ .ش زلزله‌ای که بزرگیآنرا ۵/۵ = M درجه برآورد کردهاند، سلماس را تکان داد و باعث خرابی چند دکان و خانه شد. تقریباً پانزده نفر تلف شدند و قسمتی از اهالی شهر را تخلیه کردند.
روستاهای هفتوان، کوچه‌میش و کلشان تخریب شدند در هفتوان، چند خانه به کلی فروریخته و یک زن با یک کودک زیر آوار ماندند. در کوچه‌میش و کلشان تقریباً تمام خانه ها تخریب و در هر کدام یک نفر کشته شدند. در روستاهای دیگر سلماس آسیب ها کمتر بود. مثلاً در کهنه شهر، پته‌وئر (Pata ver)، سارنا و پیه‌جوک (Payajuk ) چند خانه فرو ریخت و بیشتر آنها ترک خوردند در دیگر روستاها نظیر ملحم، اؤله، خسروا، دیریش و مغانجوق بیشتر خانه ها ترک خوردند. کمی دورتر از مرکز زلزله، که آن را بربریان (۱۹۷۷) و بولتن مؤسسه ژئو فیزیک ۱۵/۳۸ درجه شمالی و ۷۵/۴۴ درجه شرقی (منطقه تمر، شورگل) برآورد کرده اند، در روستاهای حبشی، آختاخانا، یوشانلو، عیان و سنجی تنها چند دیوار ترک خوردند.
این زلزله که در حقیقت پیش زلزله اصلی زلزله مهیب سلماس بود این اثر را داشت تا به مردم سلماس و روستاهای اطراف هشدار ترک خانه‌ها را بدهد و بدین‌سان جان خود را از زلزله های احتمالی نجات دهند، در این میان نقش فرمانده سربازخانه سلماس چشمگیر بود. فرمانده پادگان سلماس ضمن هشدار به مردم سلماس از بابت نخوابیدن در زیر سقف سنگین خانه‌ها تمام سربازان پادگان سلماس را به حالت آماده باش در خارج پادگان نگه داشته بود که آمادگی و کمک این سربازان در فردای آن زلزله تحسین‌برانگیز بود.
این زلزله در بولتن مهم زلزله‌نگاری جهان در ساعت هفت و سه دقیقه و بیست و دو ثانیه به وقت جهانی و حدود ساعت ده صبح به وقت محلی ثبت شده است. پانزده ساعت بعد در نیمه شب همان روز زلزله‌ای با قدرت خیلی بیشتر از اثر این زلزله، سلماس را به کلی تخریب کرد.
۷ می ۱۹۳۰ / سلماس
این زلزله که بزرگی آنرا بربریان (۱۹۷۴) ۴/۷ =M و مؤسسه ژئوفیزیک ۲/۷= M برآورد کرده است یکی از مخربترین زلزله‌های آذربایجان و شاید منطقه خاورمیانه می باشد، بطوری‌که سال ۱۹۳۰ م در تاریخ زلزله‌شناسی بنام زلزله ۱۹۳۰ سلماس ثبت شده است. پانزده ساعت پس از پیش لرزه سلماس، در نیمه شب سه‌شنبه یا در حقیقت بامداد روز چهارشنبه ۱۷ اردیبهشت زلزله اصلی در آن واحد موجب تخریب کامل دیلمقان dilmgan و حدود ۶۰ روستا در دشت سلماس و مناطق حاشیه آن شد. دامنه آسیب‌ها از دشت سلماس به دهستان قطور و مسیر علیای زاب در ترکیه کشیده شده بود و موجب کشته شدن ۲۵۰۰ تا ۴۰۰۰ نفر در سلماس شد.
.
پس از زلزله وحشتناک، یک عده تقریباً ۳۰۰ نفری که در زیر آوارهای شهر مانده بودند در نتیجه مجاهدت سربازان پادگان سلماس از زیر خاک بیرون آورده شده و در مریضخانه‌های موقت ارتش که به وسیله چادرهایی تهیه شده بود تحت معالجه قرار گرفتند. نان و غذا به وسیله اتومبیل‌های امداد از نقاط دیگر آذربایجان به سلماس حمل و وسایل آسودگی اهالی و مجروحین کاملاً فراهم شد.
منصور؛ والی وقت آذربایجان و سرتیپ حسن خان مقدم (ظفرالدوله) فرمانده لشکر شمالغرب و چند نفر از رؤسا برای بازدید نقاط زلزله‌زده از تبریز وارد سلماس شدند و وجوه زیادی از طرف دولت و شیرو خورشید سرخ (هلال‌احمر فعلی) بین زلزله‌زدگان تقسیم گردید.
در اورمیه نیز پس از دریافت خبر زلزله در سلماس و تخریب کامل سلماس، فوراً هیئت مؤسسه شیرو خورشید سرخ اورمیه تشکیل و موضوع کمک و مساعده به زلزله‌زدگان سلماس مطرح و بلافاصله حاج امیر نظمی افشار از اعضای پیشقدم در امور خیریه و عضو جمعیت مزبور با دکتر علی احمدخان مقادیری دارو و سایر مایحتاج لازم را برداشته برای معاینه و معالجه مجروحین به سلماس عزیمت کردند.
دکتر امیر اعلم؛ رئیس جمعیت شیر و خورشید سرخ (سابق) مرکز و پزشک مخصوص دربار به اورمیه رفته و از آنجا وارد سلماس شده و همراه با دو پزشک همراهی به معالجه مردم پرداختند. دکتر حسینقلی صفی‌زاده؛ فارغ‌التحصیل پزشکی از روسیه که اصلاً از اهالی قره‌باغ آذربایجان بوده و در اثر حمله ارامنه به قریه عربلر ماکو آمده ( ۱۲۹۷ ش) و در سال ۱۳۰۲ شمسی با درجه سرگردی در خدمت ارتش بود، در آن زلزله وحشتناک به معالجه زلزله‌زدگان پرداخت. نجات یافتگان بعدها شرح می دادند که دکتر بی آنکه وقت استراحت داشته باشد خوراک خود را در دستمالی می‌پیچید و روزها پی در پی مشغول معالجه زخمی‌ها می‌شد. اتفاقاً روزی پس از سه روز بی‌خوابی در اتاق پشت میزش به خواب می‌رود و در همان حال خواب، زلزله دیگری رخ می‌دهد و دیوارهای اتاق فرو ریخته و دکتر زیر سقف می‌ماند. او را پس از هشت ساعت زنده ولی مجروح از زیر خاک در می‌آورند.
جهانگردی به نام «اوون تویدی» که در آن زمان در تبریز به سر می‌برد اوضاع تبریز را در سفرنامه خود شرح می‌دهد: «از مدت اقامت‌مان در تبریز خاطره‌های بزرگ ولی غیره منتظره و ناخوشایند هم داریم و آن این است که یک روز داشتیم با کنسول انگلیس و خانمش ـ که به علت میهمان‌نوازی‌های آنان در سراسر اقامت‌مان در آن شهر به ما بسیار خوش گذشت ـ ناهار می‌خوردیم، درست هنگامی که به خوردن ولووانت نوعی پیش غذا مشغول شدیم ناگهان شهر با یک زلزله شدید تکان خورد که بیش از یک دقیقه طول نکشید و بسیار هراس‌انگیز بود. همه یکباره از روی صندلی‌هایمان جستیم که به بیرون فرار کنیم، ولی برای مدت شاید ده ثانیه پنجره‌ای که رو به باغ بود بسته شد و هر کاری کردیم نتوانستیم آنرا باز کنیم و من در آن لحظه نومیدانه با تمام وجودم هراس را حس کردم، ساختمان کنسولگری می‌جنبید و این‌سو و آن‌سو می‌رفت و من مانند عکس‌هایی که به دیوار آویزان بودند، خالی بودن زیر پاهایم را احساس می‌کردم. شاید بیش از یک ربع ساعت نشد که دوباره خوردن ناهار را از سر گرفتیم و من برای نخستین بار حس کردم که غذای به آن خوبی، دیگر در دهانم مزه ندارد. هنگامی که دوباره از هیجان این پیشامد در گفتگو بودیم، خبر رسید که زلزله باعث ویرانی یکی از کوچه‌های داخلی بازار شده و هشت تن زیر آوار مانده و کشته شده‌اند».
در تبریز اکثر سیم‌های برق قطع و آب حوض‌ها جهید. در بندر شرفخانه نیز موج‌های مهیب دریاچه اورمیه، باعث صدمه به کشتی‌ها و اداره کشتیرانی شد و روز چهارشنبه گروهی از مردم وحشت‌زده سلماس برای اطلاع دادن این واقعه به تبریز و کمک خواستن از مقامات با پای پیاده و دوان دوان از کرانه دریاچه اورمیه خود را به شرفخانه رسانه بودند. چون همه سیم‌های تلفن و تلگراف سلماس و تبریز قطع شده بودند. پس از زلزله در ۱۰ کیلومتری شمال گسل سلماس، یک چشمه آب گازدار هیجده درجه بوجود آمد که در سلماس زلزله بولاغی (چشمه زلزله) نامیده می‌شود. این چشمه بعدها پس از زلزله‌ها مخصوصاً زلزله ۲۲ ژوئن ۱۹۷۳ سلماس رنگ گل به خود گرفت.
در نتیجه این زلزله سطح ایستایی منطقه موقتاً بالا رفته، مناطق پست را آب فرا گرفت اما به زودی به سطح پیشین خود فرونشست. آب دریاچه که خیلی پایین رفته بود به تدریج بالا آمد و زمین‌لغزش‌های متعدد در دره سلماس و در شیب‌های لشکران و سایر مناطق رخ داد که ریزش تپه‌های باستانی هفتوان‌تپه و دیریش تپه قابل ملاحظه بود.
امبرسیز (۱۹۸۲)، شعاع تخریب زلزله را ۲۳کیلومتر و شعاع احساس را ۳۵۰ کیلومتر برآورد کرده است یعنی زلزله در بغداد و تفلیس احساس شده است.
این زلزله با گسلی همراه بود که هنوز هم قابل مشاهده است و می‌توان آنرا بر روی زمین به گونه‌ای ناپیوسته در طول حدود ۱۶ کیلومتر از شمالغرب شورگؤل (shor gol) تا همسایگی کهنه‌شهر دنبال کرد. در بیشتر مسیر آن که دارای گرای ۳۰۰ درجه است می‌توان درباره جهت جنبش واقعی گسل جنوب سلماس داوری کرد که راستگرد است اما بجز در دو نقطه جابجایی افقی راستگرد یک و چهارمتری قابل اندازه‌گیری است. مقدار جنبش را نمی‌توان تعیین کرد. بین شورگؤل و محل تقاطع گسلش با زولاچای، طرف شمال‌شرقی شکستگی گسله پایین افتاده است. مقدار جابجایی قائم متغیر است و در برخی جاها افت ظاهری به ۴ تا ۶ متر می رسد. اثر گسیختگی پس از کهنه‌شهر دیگر قابل مشاهده نیست. با این همه اطلاعات محلی دلالت بر آن دارد که این اثر در طول ۶ تا ۱۲ کیلومتر دیگر در همان راستا در طول کناره جنوب‌غرب دوشیون چای ادامه داشته است.
در شمالغرب دئریک، شکستگی گسله دیگری را در سنگ و آبرفت می‌توان دید که طول حدود سه کیلومتر با گرای ۵۰ تا ۶۰ درجه کشیده شده است و طرف غرب آن پایین افتاده است. رشته پس‌لرزه‌ها در حدود سه ماه و نیم دنباله داشت و بزرگترین پس‌لرزه در ۸ مه (۱۸ اردیبهشت) سبب ریزش در شرفخانه، خوی و قطور شد. در دشت سلماس نصف روستای شکریازی نابود و چهار نفر کشته شد. این پس‌لرزه همچنین روستاهای گیوران، میرعمر، راویان و چالیان در جنوب قطور را که پیشاپیش در اثر لرزه اصلی ویران شده بود تقریباً به کلی ویران و به ناحیه ای که در اثر لرزه اصلی زیان شدیدی ندیده بود به سختی آسیب رساند. در این زلزله اکثر آثار باستانی سلماس، مساجد و بقاع قدیمی، مناره قرون وسطایی میرخاتون، پل‌های قدیمی از بین رفت.
پس از استقرار آرامش در سلماس، شهر جدیدی در یک کیلومتری دیلمقان – بر محل فعلی شهر سلماس با نقشه صحیح شهرسازی و مهندسی و بصورت شطرنجی مهندس اسداله خاور زمین احداث و به هر یک از اهالی شهر ویران شده سلماس قطعه‌زمین مناسبی جهت خانه‌سازی و اسکان داده شد.
از ویرانه‌های سلماس، امروزه چیزی باقی نمانده است بجز پایه دیوارهای مسجد آقا (آقا مچیدی) و سنگ‌های منشوری شکل ستون‌های مسجد که جای دارد محل این آثار توسط میراث فرهنگی حصارکشی شده و به عنوان یادگاری از زلزله مشهور و ویرانگر ۱۹۳۰م سلماس برای آیندگان جهت عبرت و برنامه‌ریزی اصولی جهت تلاش برای بسط دانش زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله در منطقه استفاده گردد.
براساس نقشه سلماس، شهر جدید دارای ۱۸ خیابان و ۴ میدان بود که چهار خیابان ۳۰ متری و بقیه ۲۰ متری بودند. پس از تهیه نقشه، مقرر گردید برای هر یک از اهالی دیلمقان قطعه زمین مناسبی جهت عمارت و ساختمان در نظر گرفته شود. جهت حسن انجام تقسیم زمین، کمیسیونی تحت عنوان (کمیسیون اعمار) بنیان نهاده شد تا مسئولیت اجرایی پروژه را نظارت نماید. به موجب اسناد موجود در آرشیو شهرداری سلماس، تقسیم زمین میان اهالی دیلمقان چند ماه پس از ویرانی کامل شهر شروع گردید (در سند ضمیمه، تاریخ ۱۴/۵/۱۳۰۹ دیده می شود). ریاست این کمسیون که می‌توان آن را بنای اولیه شهرداری سلماس دانست از سال ۱۳۰۹ تا ۱۳۱۳ شمسی یعنی سال‌های تأسیس شهر جدید سلماس با «میرزا مهدی‌خان ناصر هیئت» بود.
.گردآورنده: فرهاد رحیم پور
